Tác giả: Philippe Truong – Ảnh: è Đức Anh Sơn, Jochen May
1. Nam giới cung và đồ sứ Nội phủ thị nam
Nam cung là cung điện được xây tại Thăng Long đời chúa Trịnh Sâm. Trong Đại Việt sử ký tục biên gồm ghi năm Cảnh Hưng máy 35 (1776), chúa Trịnh Sâm tập trung quần thần tại nam cung để “bàn vấn đề Thuận Quảng”. Bạn đang xem: Đồ sứ nội phủ
Đây là thời kỳ chúa Trịnh Sâm cho chế tạo nhiều cung điện ở cả trong và ngoài phủ chúa. Vào Vũ trung tùy bút, Phạm Đình Hổ gồm ghi: “Khoảng năm gần cạnh Ngọ (1774), Ất Mùi (1775), trong nước vô sự, Trịnh vương vãi thích nghịch đèn đuốc, thưởng ngự ở các ly cung bên trên Tây Hồ, núi Tử Trầm, núi Dũng Thúy. Việc xây dựng đình đài cứ liên miên”.3
Để sẵn sàng cho thời điểm khánh thành nam giới cung, năm Quý ghen (1773), chúa Trịnh Sâm không đúng sứ cỗ sang nước trung hoa ký đẳng cấp đồ sứ ghi hiệu đề Nội phủ thị nam, để đưa về bài trí và áp dụng trong phái nam cung. Vày là sứ bộ chỉ có trách nhiệm đi cam kết kiểu đồ gia dụng sứ, không hẳn là sứ cỗ đi nộp cống như thường xuyên lệ đề nghị không được biên chép vào sử. Họ chỉ khẳng định được mtv tham gia sứ bộ này là Lê quang đãng Viên, được cử có tác dụng phó sứ4 phụ thuộc vào những thông tin được ghi chép trong tập Hoa trình ngẫu cây bút lục5 viết trong chuyến du ngoạn này. Đây là tư liệu rất quan trọng đặc biệt trong việc nghiên cứu đồ sứ ký kiểu thời chúa Trịnh vì chưng những ghi chép trong bốn liệu này cho biết thêm dưới triều chúa Trịnh Sâm, việc ký kiểu dáng đồ sứ không những được tiến hành trong các quan xưởng sinh hoạt Bắc Kinh cơ mà chúa Trịnh Sâm còn cử tín đồ sang trung quốc ký mẫu mã đồ sứ tại các lò tứ nhân (dân diêu) làm việc Cảnh Đức Trấn xuất xắc ở Quảng Châu. Vào thời kỳ này, quảng châu là giữa những trung tâm thêm vào đồ sứ quan trọng, chuyên cung cấp đồ sứ cho thị trường châu Âu hoặc Đông nam giới Á.
Trong các dòng vật dụng sứ cam kết kiểu thời chúa Trịnh, đồ vật sứ Nội bao phủ thị nam luôn luôn tô điểm hình ảnh khóm hoa sen bên cạnh nhành cỏ lau khôn xiết duyên dáng, cùng các con đồ như cua (biểu tượng đến quyền lực), song uyên ương (biểu tượng sự thông thường thủy) hay nhỏ dế (biểu tượng sự trong sạch, thuần khiết). Trong hội họa Trung Hoa, hoa sen thường biểu trưng cho Phật giáo. Mặc dù chúa Trịnh Sâm là 1 trong những người theo Công giáo, tuy vậy ông lại lựa chọn hoa sen nhằm trang trí trên Nội tủ thị nam nhằm biểu trưng cho đức hạnh cùng sự trả hảo, vì hoa sen tuy vươn lên từ bùn lầy nhưng không hề bị bám bẩn, ý niệm Tĩnh vương là người thanh cao như loài hoa này. Vả lại, hoa sen trong chữ thời xưa là liên, đồng âm với chữ liêntrong liên tiếp, hàm ý quyền lực tối cao của họ Trịnh vẫn được duy trì liên tục, ko dứt.
Đĩa Nội tủ thị nam đời Trịnh Sâm
Trên lòng một cái đĩa hiệu đề Nội lấp thị nam vẽ hai bé cua ở dưới khóm hoa sen và một nhành cỏ vệ sinh (ảnh 1). Hình hình ảnh hoa sen với nhành cỏ lau này cũng được trang trí sinh hoạt phía bên cạnh thành đĩa. Nhỏ cua trong hội họa Trung Hoa cổ xưa là hình ảnh biểu trưng của một người dân có quyền lực, hiện ra trong một gia đình có tương đối nhiều thế lợi, trong lúc hoa sen ngụ ý cho đức hạnh với cỏ vệ sinh là biểu tượng của sự thuần khiết. Đồ án tô điểm này nhằm tôn vinh chúa Trịnh Sâm, bạn được có mặt trong một gia đình quyền thế.
Nét vẽ hoa sen trên loại đĩa này được diễn tả một bí quyết tự nhiên, với đầy đủ sắc màu đậm nhạt khác nhau. đường nét vẽ này lấy xúc cảm từ một bức ảnh trong cuốn sách Thiết kế viên họa truyện6 của Trung Hoa, thường được dùng làm chủng loại cho họa sĩ trang trí. Tuy nhiên, cách vẽ vòng theo bờ đĩa, mở màn từ nửa bên dưới của chiếc đĩa, rồi vươn lên trên là một đặc trưng của lối tô điểm trên đồ gia dụng sứ đời Trịnh Sâm. Trong lúc đó, trên thiết bị sứ trung quốc và đồ vật sứ Nhật phiên bản cũng bao gồm lối vẽ từ dưới vươn lên phía bên trái hoặc bên cần của thiết bị án và thông thường sẽ có thêm đông đảo câu thơ bản thân họa cho đồ án tô điểm theo lối “nhất thi, độc nhất vô nhị họa”. Vị một vì sao nào đó, trên các chiếc đĩa hiệu đề Nội lấp thị nam vẽ sen với cua, cây cỏ lau được vẽ với nhiều kiểu khác nhau, như trên các chiếc đĩa trực thuộc sưu tập của vương Hồng Sển trước đây8 hoặc trên chiếc đĩa bao gồm trong sưu tập của Phạm Hy Tùng.9
Đồ án hoa sen và cua trên vật sứ Nội đậy thị nam thời chúa Trịnh sau này cũng rất được chép lại bên trên những món đồ sứ ký kết kiểu thời Nguyễn (1802 – 1945), cũng ghi hiệu đề là Nội đậy thị nam (ảnh 2) hoặc Trân ngoạn. Các đồ sứ này rất dễ dàng nhận diện bởi nét vẽ không tinh xảo và không biểu thị được các sắc độ đậm nhạt khác biệt của màu lam vào họa tiết.
Đĩa Nội bao phủ thị phái nam thời Nguyễn
Hoa sen với cỏ lau cũng rất được trang trí trong trái tim một cái đĩa Nội tủ thị phái mạnh khác trực thuộc sưu tập của Phạm Hy Tùng10, cùng với 3 đóa hoa sen (ảnh 3) kèm nhị câu thơ chữ Hán:Thanh hương nai lưng bất nhiễm. Vận động ý vô cùng. Hai câu thơ này ca ngợi sự đức hạnh và tuyệt vời của hoa sen. Hoa sen hình tượng sự thanh thản, trong mát (Thanh hương nai lưng bất nhiễm), nhưng nó cũng hình tượng cho sự phục sinh và cho sự bất diệt do hạt của nó từ trên không rơi xuống nước, nẩy mầm trong bùn, nở hoa rồi trở thành hạt (Hoạt rượu cồn ý vô cùng). Mặt ngoài chiếc đĩa vẽ cặp uyên ương, một bé bơi ở cội của cây sen và nhỏ khác tất cả cái mào dài sẽ bay. Đây là kiểu trang trí liên áp (sen cùng vịt) cổ điển, hình tượng của sự thủy chung, vị loài chim này thường xuyên đi từng đôi với nhau. Đồ án tô điểm với hoa sen, cỏ lau với uyên ương này tượng trưng mang đến tình yêu thương của chúa Trịnh Sâm cùng Tuyên phi Đặng Thị Huệ.
Đĩa Nội phủ thị nam vẽ sen cùng cỏ lau đời Trịnh Sâm
Trên một chiếc bát sứ Nội đậy thị nam khác trực thuộc sưu tập của Dương Hà11 vẽ một con dế bên trên hoa sen, hình tượng cho sự thanh cao và thuần khiết (ảnh 4). Truyền thuyết thần thoại Trung Quốc cho rằng con dế từ bỏ nuôi sống phiên bản thân tôi chỉ bằng hầu như hạt sương mà thôi. Hơn nữa, dế còn là hình tượng cho sự gan góc và lòng can đảm. Cũng giống như các vật án sen cùng cua, vật dụng án sen cùng dế cũng khá được thể hiện khôn xiết tinh xảo, với con đường nét thanh mảnh, những màu sắc đậm nhạt thật tài tình và chủ đề trang trí được thể hiện rất tự nhiên.
Bát Nội lấp thị phái nam vẽ sen và dế đời Trịnh Sâm
2. Bắc cung và đồ sứ Nội đậy thị bắc
Bắc cung cũng là cung điện được xây trên Thăng Long đời chúa Trịnh Sâm. Vào Vũ trung tùy bút, Phạm Đình Hổ viết: “Khoảng năm cạnh bên Ngọ (1774), Ất Mùi (1775)… mỗi tháng tía bốn lần, (Trịnh) vương vãi ra cung Thụy Liên mặt bờ Tây Hồ, bầy tớ dàn hầu vòng quanh tứ mặt hồ, các nội thần thì hồ hết bịt khăn, khoác áo bầy bà, bày bách hóa phổ biến quanh bờ hồ để bán. Thuyền ngự đi mang lại đâu thì những quan hỗ tụng đại thần tùy ý ghẹ vào bờ cài đặt bán những thứ như ở siêu thị trong chợ. Cũng có những lúc cho đàn nhạc công ngồi bên trên gác chuông miếu Trấn Quốc, giỏi dưới bóng cây bến đá nào đó, hòa vài khúc nhạc”.12
Những ngày hội này cũng rất được mô tả vào cuốn Tang yêu thương ngẫu lục, trong đó có đề cập mọi sinh hoạt ra mắt ở Bắc cung: “Mỗi năm đến tết Trung thu, từ bỏ trước mấy tháng, chúa phát gấm trong cung ra để gia công hàng trăm mặt hàng nghìn những đèn lồng, cái nào thì cũng tính xảo xuất xắc vời, mỗi loại giá đến mấy chục lạng ta vàng. Đến ngày, chua ngự giá bán ra đùa Bắc cung. Cung bao gồm ao gọi là Long Trì, rộng lớn nửa dặm. Trong ao trồng tương đối nhiều hoa sen, hoa súng. Ven ao đắp đất ông xã đá làm núi. địa điểm cao vị trí thấp, dàn dặt bao gồm hình tất cả thế. Có những chỗ khuỷu khiến cho nhạc công ngồi đàn. Bờ ao trồng sản phẩm mấy trăm cây phù dung, treo đèn sinh sống trên. Sóng trăng dập dờn. Trông xa tựa hồ sản phẩm vạn ngôi sao 5 cánh sáng. Nội thị từ bỏ tam phẩm trở lên, chít khăn, mang áo lũ bà, bè phái hàng ngơi nghỉ địa phương cung cấp những tạp hóa cùng những đồ trái cây chả rượu, thức gì cũng có, chồng chất như núi. Cung nhân qua lại thiết lập bán, vừa thiết lập vừa cướp, không yêu cầu hỏi ngân sách bao nhiêu; đua nhau đem gần như câu hát quê ra đối nghịch với nhau, giờ cười đùa vang cả vào ngoài. Nửa đêm, chúa ngự kiệu mang đến ao xuống thuyền. Quan tiền hầu và những phi thiếp gõ ván hò reo, chuyên chở vi vút cùng lênh đênh bên trên sông. Hốt nhiên lúc lại tấn công đàn, lại thổi sáo, lại ca hát, giờ vang lanh lảnh, khiến người tưởng như lên nghịch cung Quảng-hàm13mà nghe khúc nhạc Quân-thiên. Chúa nhìn ngắm lấy làm vui sướng, mang lại mãi con gà gáy mới về”.14
Từ nhì đoạn diễn đạt trong hai sử liệu trên, chúng ta cũng có thể kết luận rằng Bắc cung nằm ở bờ hồ nước Tây, được xây vào khoảng những năm 1774 – 1775. Vào Bắc cung có cung Thụy Liên, gồm hồ Long Trì. Trên đây, chúa Trịnh Sâm chỉ đến vui chơi giải trí một đêm và không giữ lại.
Vì ráng chúa Trịnh Sâm đã cho đặt những sản phẩm sứ ký kiểu, hiệu đề Nội che thị bắc với chỉ tất cả một vẻ bên ngoài trang trí duy nhất, vẽ những con bướm, hoa mẫu đối kháng và hoa lan như trong mẫu đĩa15 nằm trong sưu tập Phạm Hy Tùng. Trên dòng đĩa này, phần bên phải trong thâm tâm đĩa vẽ gần như cây hoa mẫu đối chọi và hoa lan ở giữa một bậc thang và tảng đá hình trạng hòn non bộ. Phần bên trái vẽ hình 3 con bướm đang bay về phía những hoa lá (ảnh 5). Hoa mẫu đối chọi tượng trưng cho người phụ chị em đẹp, sang trọng và tao nhã, trong lúc hoa lan, loại hoa rất được Khổng Tử yêu thương thích, là hiện nay thân của người bầy ông tuyệt vời và cao quý, cũng như hình tượng cho sức khỏe của phái nam giới. Việc phối kết hợp các loài hoa này trong một trang bị án trang trí là hình tượng cho một lời chúc về sự tác hợp tốt đẹp và mong mong có nhiều con cái. Vị sự đồng âm trong giờ đồng hồ Hoa thân chữ điệp (con bướm) cùng với tuổi 70, cần con bướm còn tượng trưng đến tuổi thọ. Mặc khác, theo truyền thuyết, Trang Tử nằm mơ trở thành bướm với rất vui mắt về điều đó, phải con bướm còn là một cách miêu tả lời chúc đến một nụ cười và trường thọ. Hình trang trí trên dòng đĩa này được vẽ siêu tỉ mỉ, với đều họa huyết kép. Phía trái vật dụng án trang trí, trong vòng trống ở trên có ghi câu thơ chữ hán việt viết thành nhì dòng: “Hương phong vi những ngọc lan can”. Ở mặt quanh đó chiếc đĩa cũng trang trí hình hai bé bướm, hoa mẫu mã đơn, khóm lan và lan can, cùng hai câu thơ chữ Hán: “Lan anh dao hạm ảnh. Điệp xí nhiễu hoa tu”.
Như vậy, đồ án tô điểm này mang ý nghĩa mệnh danh chúa Trịnh Sâm là 1 trong những người cao quý và tuyệt vời và hoàn hảo nhất (thông qua hình hình ảnh hoa lan), cầu muốn ông trường lâu (hình hình ảnh những con bướm) và cùng Tuyên phi chúng ta Đặng, bạn thiếp yêu quý của ông (hình hình ảnh hoa mẫu đơn) có được rất nhiều con cháu (Điệp xí nhiễu hoa tu). Đó chính là những sản phẩm sứ Nội đậy thị bắc quý và hiếm nhất trong loại đồ sứ cam kết kiểu thời chúa Trịnh.
(Trần Đức Anh sơn biên tập, hiệu gắn thêm và bửa túc)
Chú thích
<1>, 2 Đại Việt sử cam kết tục biên, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 409, tr. 419.
3, 11 Phạm Đình Hổ, Vũ trung tùy bút, Nxb văn nghệ TPHCM, 1998, tr. 21.
4 Nguyễn Thị Thảo, Phạm Văn Thắm, Nguyễn Kim Oanh, Sứ thần Việt Nam, Nxb văn nghệ VHTT, Hà Nội, 1996, tr. 205.
5 Viện nghiên cứu Hán Nôm – học viện chuyên nghành Viễn đông bác cổ Pháp, Di sản Hán Nôm Việt Nam. Thư mục đề yếu, Nxb KHXH, Hà Nội, số 1405.
6 tranh ảnh vẽ màu sắc Hoa, nụ cùng lá sen, cỏ lau, in trong tập Thiết kế viên họa truyện. Trung Hoa, Khang Hi. 26 x 32,5cm. William Rockhill Nelson Gallery Art, Viện kho lưu trữ bảo tàng Mỹ thuật Atkins, Kansas, USA.
7 Đĩa hiệu đề Nội bao phủ thị nam, nguyên trực thuộc sưu tập vương Hồng Sển (TPHCM). Số ký hiệu 551-VHS.
8 Đĩa hiệu đề Nội tủ thị nam, ở trong sưu tập Phạm Hy Tùng (TPHCM).
9 Đĩa hiệu đề Nội đậy thị nam, ở trong sưu tập Phạm Hy Tùng (TPHCM). Một đĩa tương tự như nguyên thuộc bộ sưu tập Vương Hồng Sển. Số ký kết hiệu 1154-VHS.
10 bát hiệu đề Nội đậy thị nam, trực thuộc sưu tập Dương Hà (TPHCM).
12 Cung Quảng-hàm là cung trăng.
13 Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án, Tang yêu thương ngẫu lục, Hà Nội, 1943, tr. 19-20.
14 Đĩa hiệu đề Nội lấp thị bắc, thuộc sưu tập Phạm Hy Tùng (TPHCM). Một đĩa giống như nguyên thuộc sưu tập vương Hồng Sển. Số ký hiệu 346-VHS.
ĐỒ SỨ KÝ KIỂU NỘI PHỦ THỊ ĐOÀI - ĐỒ CỔ CHÍ HIẾU
ĐỒ SỨ KÝ KIỂU NỘI PHỦ THỊ ĐOÀI - ĐỒ CỔ CHÍ HIẾU
ĐỒ SỨ KÝ KIỂU NỘI PHỦ THỊ ĐOÀI - ĐỒ CỔ CHÍ HIẾUĐỒ SỨ KÝ KIỂU NỘI PHỦ THỊ ĐOÀI - ĐỒ CỔ CHÍ HIẾUĐỒ SỨ KÝ KIỂU NỘI PHỦ THỊ ĐOÀI - ĐỒ CỔ CHÍ HIẾU
Nguyễn Bỉnh Khiêmtiên đoán:“Đoài cung một sớm thay đổi thay.Chấn cung sao cũng sa ngay lập tức chẳng còn”để bộc lộ cảnh xôn xao trong Trịnh phủ sau thời điểm chúa Trịnh Sâm mất. Chấn cung là tên gọi khác của Đông cung (nơi ngơi nghỉ của Trịnh Cán, đàn ông Trịnh Sâm), còn Đoài cung là vị trí ở của Tuyên phi Đặng Thị Huệ.
Đặng Thị Huệ vốn là một thị người vợ trong lấp chúa. Nhờ xinh đẹp, điệu đà nên được chúa Trịnh Sâm yêu chiều. Bởi vì thế, Thị Huệ ngày càng lộng hành, gồm chuyện gì không hài lòng thì kêu khóc khiến cho chúa Trịnh yêu cầu dùng nhiều phương pháp dỗ dành riêng để người mẫu vui lòng. Khi Thị Huệ sinh con trai (1777), chúa Trịnh Sâm rất vui tươi và rước tên của chính mình lúc nhỏ, Cán, mà đặt cho nhỏ và sắc đẹp phong Thị Huệ làm Tuyên phi. Trường đoản cú đó, quyền lực của Thị Huệ càng ngày càng gia tăng, với Tuyên phi đã cùng rất Huy Quận công Hoàng Đình Bảo đồ mưu giành ngôi chũm tử về cho con mình. Trước đó, Trịnh Sâm đã có con trai với Thái phi Dương Ngọc Hoan, Trịnh Tông. Mặc dù là con trai trưởng tuy thế Trịnh Tông nhưng lại không được chúa yêu mến và không được phong là Đông cung núm tử. Lúc chúa Trịnh Sâm lâm bệnh, Trịnh Tông ngầm đợi sau khoản thời gian chúa mất đã bắt giam Tuyên phi cùng Trịnh Cán. Âm mưu bại lộ, Trịnh Tông bị phế xuống làm nhỏ út, thay tên thành Trịnh Khải cùng bị giam trong nội bao phủ (1780).
Năm 1781, Trịnh Cán được lập làm vậy tử. Khi chúa Trịnh Sâm lại tái phát bệnh, Tuyên phi cùng Hoàng Đình Bảo thảo tờ nắm mệnh với sắc phong cho nàng chức chính cung và quyền tham dự chính sự để chúa phê chuẩn. Vì Trịnh Sâm ốm quá nặng buộc phải Trịnh dạng hình (con thứ năm của chúa Trịnh Cương) đang ghi tên chũm tử Trịnh Cán vào tờ cầm cố mệnh. Ngày 30 mon 9 năm Nhâm dần dần (1782), chúa Trịnh Sâm mất. Trịnh Cán với tước hiệu Diện Đô vương lên kế nghiệp phụ vương song quyền lực thực sự lại nằm trong tay Tuyên Phi bọn họ Đặng. Mặc dù nhiên, chỉ sau một tháng nạm quyền, Trịnh Khải sẽ lật ngược tình thế,, phế truất truất Trịnh Cán để chỉ chiếm quyền. Trịnh Cán bị quản thúc tại bao phủ Lương quốc. Đặng Thị Huệ bị truất xuống hàng vật dụng nhân, sau uống dung dịch độc chết.
Sinh thời, chúa Trịnh Sâm mang lại xây một cung điện riêng mang lại Tuyên phi họ Đặng. Sử sách chép rằng xe kiệu áo quần của Thị Huệ đa số được tậu sửa như đồ dùng của chúa. Chúa mang đến đặt có tác dụng tại china những món đồ sứ cao cấp để sử dụng trong hoàng cung của Tuyên phi. Trong cái đồ sứ cam kết kiểu thời Lê - Trịnh thì những mặt hàng sứ hiệu đềNội đậy thị trunglà vật dụng trong lấp chúa; đồNội che thị đôngdùng vào Đông cung của ráng tử; đồNội che thị hữudùng trong cung của chánh phi. Chữhữudùng cầm cố cho chữTâytheo truyền thống lâu đời “Đông vi tả, Tây vi hữu” cùng theo quan niệm “nam tả, cô bé hữu”. Dưới thời Trịnh Sâm, thứ sứNội đậy thị hữulà vật dụng trong cung của chánh phi Hoàng Thị Ngọc Phương. Bởi thế, những mặt hàng sứ chúa đặt làm riêng Tuyên phi họ Đặng gồm hiệu đề làNội tủ thị đoàiđể rõ ràng với đồ vật sứNội đậy thị hữudùng vào Hữu cung của chánh phi. Đoài là quẻ cuối của chén quái và thuộc về phía Tây.
1. Hiệu đềNội phủ thị đoài
Một trong những đặc điểm tiêu biểu của dòng đồ sứNội che thị đoàilà hiệu đề ko được viết bằng màu lam bên dưới lớp men bao phủ như các hiệu đềNội phủ thị trung,Nội tủ thị hữu,Nội phủ thị đông…. Gắng vào đó, những chữNội phủ thị đoàiđược đụng nổi bởi kaolin bên trên nền khu đất trắng (ảnh 1). Kỹ thuật chế tạo hiệu đề này hoàn toàn khác với những kiểu viết hiệu đề phổ cập trong các dòng vật dụng sứ do các vương triều nước ta ký mẫu mã tại Trung Hoa. Kỹ thuật cần sử dụng kaolin để tạo ra hoa văn bên trên nền white được người trung hoa gọi là “ám họa”, mở ra vào cuối thời Khang Hi (1662 - 1722). Chúa Trịnh Sâm gạn lọc kỹ thuật này biểu thị hiệu đềNội lấp thị đoàinhằm minh chứng tuy đấy là đồ sứ vị Trịnh tủ đặt làm nhưng không phải là đồ gia dụng sứ ký kết kiểu chủ yếu thức.
Nghiên cứu những hình vẽ tô điểm trên đồ vật sứNội che thị đoài, rất có thể nhận thấy dòng đồ sứ này có hai motif trang trí không giống nhau:
2. Ống phóngNội bao phủ thị đoàiđời chúa Trịnh Sâm.Nguyên sưu tập Cổ Trung Ngươn.
- Motif đầu tiên vẽ đôi chim phượng bay trên một khu vườn trồng cúc, lan, thông, liễu cùng núi đá. Trên trang bị sứNội tủ thị hữu(dành mang lại vương phi, chánh phi), chim phượng luôn luôn kết song với long (long phụng trình tường). Để riêng biệt với motif tô điểm của đồ gia dụng sứNội che thị hữu, trên thứ sứNội tủ thị đoài, chim phượng được vẽ cả song (phượng - hoàng) tỏ ý đấy là đồ sứ giành riêng cho ái phi. Tô điểm này miêu tả việc vinh danh một tình yêu bền chặt (cây thông), mãi mãi (hòn đá) và liên minh (đôi chim phượng) thân một người lũ ông (Trịnh Sâm) tuyệt vời và hoàn hảo nhất và thanh liêm (trúc, lan) với cùng một người lũ bà (Đặng Thị Huệ) dễ thương và đáng yêu và kín đáo (liễu rũ, cúc). Đồ án tô điểm này lộ diện trên các sản phẩm như: ống gặm bút1(sưu tập vương Hồng Sển trước đây), ống phóng2(sưu tập Cổ Trung Ngươn trước đây, ảnh 2) tốt trên chiếc nóng trà3(sưu tập Phạm Hy Tùng ở TP hồ Chí Minh).
- Motif sản phẩm công nghệ nhì vẽ cảnh quan hồ nước với sự hiện diện của cây liễu ngơi nghỉ ven hồ nước và nhiều khi có hình nhân thiết bị đi kèm, trên mặt hàng có kích cỡ khác nhau:
3. DĩaNội phủ thị đoàiđời chúa Trịnh Sâm. Xem thêm: Nên Chọn Mua Máy In Phun Màu Đơn Năng Là Gì, Đặc Điểm Của Máy In Phun Màu
+ Một dòng dĩa4, trước đó thuộc sưu tập của vương Hồng Sển, vẽ cảnh quan gồm một thủy đình thật giản lược đằng sau bóng một cây liễu (ảnh 3). Để nhấn mạnh tính biểu tượng của phong cảnh, cây liễu được mô tả như chủ thể duy duy nhất đóng vai trò nhà yếu. Cây liễu, với tính cách mềm dẻo cùng nét đẹp, tượng trưng cho người phụ thiếu phụ trẻ cùng yêu quý, hiền lành và khiêm tốn. Người trung quốc gọi cây này làfeng liu, “cây tình yêu”.
Mặt xung quanh dĩa vẽ cảnh căn vườn với các hòn đá, một cây liễu, một lầu gác, hai con chim bệnh trĩ nội trĩ ngoại đậu bên trên một lan can và đang nhìn nhau. Thỉnh thoảng, chim trĩ được sử dụng thay đến chim phượng. Loại chim này tượng trưng mang lại một người có nhan sắc cùng quyền lực. SáchHoàng lê duy nhất thống chíchép rằng Tuyên phi Đặng Thị Huệ được chúa Trịnh Sâm mang đến tham gia triều thiết yếu và chúa liên tiếp tham vấn người vợ về chính sự. Vì chưng thế, tô điểm trên chiếc đĩa này ngụ ý tôn vinh vẻ đẹp và quyền lực tối cao của Thị Huệ, ái phi của chúa Trịnh Sâm.
4. DĩaNội đậy thị đoàiđời chúa Trịnh Sâm.Bảo tàng thẩm mỹ Boston.
- Một cái dĩa khác5, hiện thuộc sở hữu của bảo tàng Mỹ thuật Boston (ảnh 4), vẽ cảnh hai bạn đứng cạnh một hiên nhà ở bên hồ nước nước, dưới bóng một cây liễu. Hình hình ảnh ngôi nhà với cỗ mái được thể hiện bởi những dải blue color đậm nhạt xen kẽ và sàn nhà lát gạch hình thoi mang ý tự tranh khắc dân gian Trung Quốc, rõ ràng là tự bức tranhTháng Bảy, mon Tám, tháng Chín(ảnh 5), hoặc từ những đồ án tô điểm trên đồ sứ đời Thuận Trị (1644 - 1662) và đời Khang Hi (1662 - 1722). Hình mẫu vẽ nhân vật miêu tả một thị bạn nữ đang nghịch đàn, còn Tuyên phi thì ngồi bên trên hòn đá, chiêm ngưỡng cảnh vật và chỉ về phía hai bé uyên ương đang lượn lờ bơi lội dưới hồ. Uyên ương là biểu tượng của hạnh phúc và thủy chung, do theo truyền thuyết loài chim này trong cả đời lắp bó với mọi người trong nhà và sẽ chết nếu bị phân chia rẽ. Để nhấn mạnh vấn đề tính biểu tượng thông qua hình hình ảnh uyên ương, họa sĩ đã phóng đại các ngón tay đã chỉ đôi uyên ương của Tuyên phi.
5. Tranh khắc dân gian “Tháng Bảy, mon Tám, tháng Chín”,Trung Quốc,đời Khang Hi.
Mặt bên cạnh chiếc dĩa này vẽ đôi chim đau trĩ nội trĩ ngoại đậu bên trên hòn đá, giữa những khóm cúc, lan và cây lựu đang mang lại quả. Trái lựu có rất nhiều hạt thay thế cho kĩ năng sinh sản (lựu khai bách tử: lựu nở trăm con). Tô điểm trên loại dĩa này sẽ không chỉ diễn đạt phong cảnh trong Đoài cung nhưng mà còn là một trong lời chúc cho chủ nhân Đoài cung trải qua các hình vẽ ngụ ý: có vẻ đẹp và quyền bính (chim trĩ), được hưởng sự sung sướng (đôi uyên ương), vững bền (hòn đá) và có rất nhiều con (trái lựu).
6a. DĩaNội lấp thị đoàiđời chúa Trịnh Sâm.Bảo tàng châu Á cùng Thái tỉnh bình dương (Vasava, ba Lan)
- Trong một lần viếng thăm Vasava (Ba Lan), tôi phát hiện trong kho của bảo tàng châu Á với Thái bình dương một mẫu dĩaNội bao phủ thị đoàikhác6(ảnh 6a) tất cả đồ án trang trí tôi không hề gặp. Dĩa này vị ông Tadeusz Findzinski, nguyên đại sứ ba Lan tại thủ đô hà nội từ năm 1962 mang lại năm 1965, mua tặng kèm cho bảo tàng này cùng với hai trăm cổ vật dụng khác. So với nhị dĩaNội che thị đoàinói bên trên thì dĩa này phệ hơn, 2 lần bán kính miệng 18,5 cm, nhưng tất cả chung một motif trang trí: cảnh sắc lầu tạ - nhân vật thiếu phụ - cây liễu.
Lòng dĩa vẽ cảnh quan hồ nước, ven hồ bao gồm một ngôi nhà nhỏ ở đằng trước vách núi, một cây liễu, một lan can và một tín đồ phụ nữ. Núi đá trong trang bị án này nằm ở bên phải, không tuân theo các qui phương pháp phối cảnh, mà lại vẽ vươn lên rất cao theo kiểu vẽ núi rất thịnh hành vào giai đoạn “mạt Minh - sơ Thanh”. Kiểu vẽ này cũng thường được coppy trên hầu như đồ sứ Nhật phiên bản vào ráng kỷ XVII - XVIII. Người thiếu nữ trong thiết bị án này, ngụ ý Tuyên phi bọn họ Đặng, đứng trước lan can, tay buộc phải chỉ về hồ nước nước, và họa sĩ cũng vẽ phóng đại những ngón tay để nhận mạnh ý nghĩa của bức tranh.
6b. Mặt đáy dĩaNội đậy thị đoàiđời chúa Trịnh Sâm. HiệBảo tàng châu Á với Thái tỉnh bình dương (Vasava, cha Lan)
Mặt ko kể dĩa cũng vẽ cảnh quan thủy đánh (ảnh 6b): một ông quan lại cỡi ngựa đi trước, một tuỳ nhi gánh đồ gia dụng theo hầu phía sau. Trên hồ gồm một fan chèo thuyền. Motif này trọn vẹn khác với nhị motif vừa nêu: không chim trĩ, ko cây liễu và trong khi không có một biểu tượng nào contact với Tuyên phi bọn họ Đặng. Theo tôi, cảnh quan này biểu thị cảnh đầu năm Trung thu mà chúa Trịnh Sâm tổ chức hàng năm trên cung Thủy Liên mặt bờ Tây Hồ đến Tuyên phi vui chơi. đa số ngày đầu năm Trung thu này đang được mô tả trongTang mến ngẫu lụccủa Phạm Đình Hổ cùng Nguyễn Án: “Mỗi năm đến Tết Trung thu, tự trước mấy tháng, chúa vạc gấm trong cung ra để làm hàng trăm hàng nghìn đèn lồng, cái nào thì cũng tinh xảo tốt vời, mỗi loại giá mang lại mấy chục lạng vàng. Đến ngày, chúa ngự giá ra nghịch Bắc cung. Cung bao gồm ao hotline là Long Trì, rộng nửa dặm. Trong ao trồng rất nhiều hoa sen, hoa súng. Ven ao đắp đất ck đá làm núi. Khu vực cao chỗ thấp, dàn dặt gồm hình tất cả thế. Có những chỗ khuỷu khiến cho nhạc công ngồi đàn. Bờ ao trồng sản phẩm mấy trăm cây phù dung, treo đèn ở trên. Sóng trăng dập dờn. Trông xa tựa hồ mặt hàng vạn ngôi sao 5 cánh sáng. Nội thị từ bỏ tam phẩm trở lên, chít khăn mang áo bọn bà, bầy hàng ở địa phương chào bán những tạp hóa cùng những đồ trái cây chả rượu, thức gì rồi cũng có, ông xã chất như núi. Cung nữ qua lại mưa bán, vừa cài đặt vừa cướp, không nên hỏi chi phí bao nhiêu; đua nhau đem phần nhiều câu hát quê ra đối đùa với nhau, tiếng cười đùa vang cả trong ngoài. Nửa đem, chúa ngự kiệu mang đến ao xuống thuyền. Quan tiền hầu và các phi thiếp gõ ván hò reo, vận tải vi vút cùng lênh đênh bên trên sông. đột lúc lại tiến công đàn, lại thổi sáo, lại ca hát, giờ đồng hồ vang lang lảnh, khiến cho người tưởng chừng như lên đùa cung Quảng-hàn mà lại nghe khúc nhạc Quân-thiên. Chúa quan sát ngắm lấy làm vui sướng, đến mãi con gà gáy bắt đầu về”.7
Motif này vốn được trang trí sống mặt ngoại trừ dĩaNội phủ thị bắc8: nhì quan cưỡi ngựa chiến và hai đồng tử đi sau sửa soạn qua mong để đi dạo; bên trên sông tất cả một ông chài ngồi bên trên thuyền, với nhì câu thơ diễn đạt cảnh này:Giang đánh trình tú lệ. Mùi hương thấn mã đề khinh(Gấm vóc giang sơn trưng vẻ đẹp. Áo thơm, vó chiến mã nhẹ đường bay). Nhưng khác với vật dụng sứNội lấp thị đoài, hình mẫu vẽ trang trí trên đồ gia dụng sứNội lấp thị bắckhông hàm ý biểu đạt cảnh Trịnh che mà chỉ nên hình minh họa đến nội dung bài thơ.
7. DĩaNội tủ thị đoàitân tạo thành vẽ hình ông quan ngồi, tay cầm loại mũ.
8. DĩaNội lấp thị đoàitân chế tạo ra vẽ hình nhì phụ nữ.
Ngoài ra, tôi cũng phát hiện ba mẫu dĩaNội che thị đoàikhác, cũng vẽ cảnh quan sơn thủy - nhân vật, với những hình vẽ: một ông quan liêu ngồi trên hòn đá, tay rứa giữ dòng mũ đang bị gió thổi bay, vùng sau là hình em bé xíu thả diều (ảnh 7); nhị người thiếu phụ đang nhìn cây liễu (ảnh 8); cùng hình hai cây liễu, một ông quan liêu ngồi ngắm sen, một bạn chèo thuyền với một thiếu thốn niên trung tâm sân (ảnh 9). Song đó là những sản phẩm tân chế tạo vì phương pháp vẽ, màu men, hoa văn đầy đủ khác với những motif tô điểm trên đồNội tủ thị đoàinêu trên.
9. DĩaNội che thị đoàitân tạo ra vẽ cảnh quan thủy sen.
Cả bố motif này tuy không giống nhau về trang trí trong thâm tâm dĩa mà lại trang trí ở mặt ngoài những dĩa lại giống nhau. Điều này chưa khi nào có trên vật sứ ký kiểu thời Lê - Trịnh. Đặc biệt, trên cái dĩa vẽ hình ông quan liêu ngồi giữ chiếc mũ (ảnh 7) và cái dĩa vẽ hai thanh nữ ngắm liễu (ảnh 8) gồm cảnh vách núi và cây liễu vẽ làm việc bên nên rất giống như nhau; xiêm y và mẫu mã tóc của hai người phụ nữ vẽ theo kiểu Trung Quốc, khác với kiểu dáng vẽ thiếu nữ trên đồNội bao phủ thị đoài, còn lối vẽ người đàn ông thì cực kỳ giản lược, không giống với lối vẽ người trên đồ gia dụng sứ thời Lê - Trịnh. Những điểm sáng trên chứng minh các mặt hàng này chưa hẳn là đồ vật sứNội phủ thị đoàiđích thực.
9. DĩaNội bao phủ thị trungđời chúa Trịnh Sâm.Sưu tập Loan de Fontbrune (Paris)
Trong các món đồNội che thị trungcủa thời Trịnh Sâm, có một chiếc dĩa tất cả hình trang trí gần gụi với những motif tô điểm trên đồNội che thị đoài. Đó là chiếc đĩa trong sưu tập của Loan de Fontbrune9ở Pháp (ảnh 9), song mẹo nhỏ trang trí trên dĩa này cẩn thận và sắc sảo hơn; hình mẫu vẽ được thực hiện cẩn trọng, với phần đông đường viền kép. Tô điểm này diễn đạt một đàn bà ngồi sau cái bàn tất cả hai cung thiếu phụ phục vụ, vào một quần thể vườn gồm lan can, núi đá với cây liễu tô điểm. Trên bàn gồm cây ngọc như ý và một cành đào, ngụ ý “thượng lâu như ý”, bởi quả đào là thức ăn của những vị tiên, còn cây ngọc suôn sẻ là lối kiểu ngụ ý bởi các từ đồng âm. Lời chúc này còn được nhấn mạnh vấn đề bởi sự hiện diện của hòn non bộ, hình tượng của tính vững vàng chắc, thường trực và im ổn. Cách biểu hiện của nhị cung thanh nữ đầy sự khiêm tốn và tôn kính. Vẻ tao nhã của dây thắt lung dài với lượn sóng, tái diễn sự mềm mỏng của cành liễu, để cho motif trang trí này trở bắt buộc tinh tế, ý nhị và mang tính nữ. Theo đó, tôi cho rằng hình trang trí trên cái dĩa này là chúc “thượng thọ như ý” dành riêng cho Tuyên phi họ Đặng.
Trên các dĩaNội lấp thị đoàivà dĩaNội phủ thị trungnêu trên, lần thứ nhất hình tượng của một nhân trang bị đời chúa Trịnh Sâm - Tuyên phi Đặng Thi Huệ - vẫn được họa sỹ thể hiện, với những hàm ý khá rõ. Vả lại, đầy đủ cảnh đồ dùng được diễn tả trên các sản phẩm này chưa phải là những cảnh sắc tưởng tượng mà là một trong phong cảnh có thực trong Trịnh phủ, chỗ từng được Lê Hữu Trác biểu đạt với sự cảm phục: “Tôi nhờ vào một bạn lính dẫn lối đến tôi sang mặt cửa hữu đậy đường, đi loanh quanh mức độ một quãng, chỗ nào cũng thấy thọ đài, cung cấm, rèm châu, cột ngọc lộng lẫy nguy nga. Phía hai bên đường cây xanh tốt tươi, trăm hoa đua nở, gió xuân hây hẩy, sực nức mùi hương. Nào là chim muông cất cánh nhảy, giờ hót véo von, lại có núi non cỗ cao chót vót, cây cổ thụ um tùm, mong bắc qua hồ, nước vào leo lẻo, tường xây xung quanh đất, đá nhan sắc đỏ xanh. Tôi vừa đi vừa xem, cảnh trí xuất xắc vời, có lẽ rằng chẳng hèn gì Bông-lai tiên cảnh vậy”.10
Phía sau Trịnh phủ bao hàm vườn cây sum suê, trang trí chú ý với các “lan can bằng cẩm thạch”; hầu như hòn non cỗ được chăm sóc tinh xảo; những cây cỏ mà mùi hương hoa thơm ngát ko gian; những loại chim quý giờ đồng hồ hót thánh thót; những ao nước nơi những cặp uyên ương tập bơi lội trong những đóa sen trắng và hồng. Vũ trung tùy cây bút của Phạm Đình Hổ phản nghịch ánh: “Bao nhiêu những một số loại trân ráng di thú, cổ mộc quái ác thạch, chậu hoa cây cảnh ở vùng nhân gian, Chúa(Trịnh Sâm)đều sức thu lấy, không hề thiếu một đồ vật gì. Bao gồm khi mang cả cây đa to, cành cây rườm rà, từ bên bắc chở qua sông rước về. Nó hệt như một cây cổ thụ mọc trên đầu non hốc đá, rễ dài mang lại vài trượng, cần một cơ binh mới khiêng nổi, lại bốn người đi kèm, nắm gươm tấn công thanh la đốc thúc quân lính khiêng đi cho mọi tay. Trong phủ, tùy chỗ, điểm xuyết bày vẽ ra hình núi non bộ trông giống hệt như bến bể đầu non. Mỗi lúc đêm than cảnh vắng, giờ chim kêu vượn hót vang khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ầm ĩ như trận mưa sa gió táp, tan vỡ tổ tan đàn, kẻ thức giả biết bất tường. Bầy hoạn quan liêu cung giám lại thường dựa vào gió bẻ măng, ra bên ngoài dọa dẫm. Chúng ta dò xem bên nào gồm chậu hoa cây cảnh, chim xuất sắc khướu giỏi thì biên ngay hai chữ “phụng thủ” vào. Đêm đến, những cậu trèo qua tường thành lẻn ra, sai thuộc cấp đem quân nhân tới rước phăng đi rồi buộc mang đến tội đem lốt vật cung phụng để dọa mang tiền”.11
Như vậy, chúa Trịnh Sâm cho vẽ trên đồNội bao phủ thị đoàihình hình ảnh của Tuyên phi để lưu niệm tình thân của mình. Mặt khác, chúa lại chọn diễn đạt ái phi trong cảnh khuôn viên Trịnh phủ vừa để nhận mạnh sắc đẹp và sự duyên dáng của nàng (qua hình tượng cây liễu) vừa biểu dương vẻ đẹp mắt thiên đường của hoa viên trong đậy chúa.
P.T.
Chú thích
1Ống cắm bút hiệu đềNội che thị đoài. Cao 15 cm. Sưu tập vương vãi Hồng Sển (TP hồ Chí Minh) trước đây. Số ký hiệu: 65-VHS.
3ẤmNội phủ thị đoài. Sưu tập Phạm Hy Tùng (TP hồ nước Chí Minh). In trong: Phạm Hy Tùng,Cổ đồ dùng gốm sứ vn đặt có tác dụng tại Trung Hoa, 2006, những ảnh: 19a, 19b, 19c. Tác giả cho biết nắp với quai nóng bằng kim cương đã được làm thêm sau này. Điều đáng để ý là dưới cái vòi bao gồm hình vẽ một cái lá có rất nhiều khía. Tranh vẽ kiểu lá này được fan châu Âu xếp vào dòng tranh trung quốc thế kỷ XVIII. Bao gồm một ấm tựa như nhưng không có quai đang thuộc sở hữu của một nhà sưu tập ở Mỹ.
4DĩaNội tủ thị đoài. Đường kính miệng 8 cm. Trước đó thuộc sưu tập vương vãi Hồng Sển. Số cam kết hiệu: 548-VHS. In trong: vương Hồng Sển,Khảo về đồ sứ cổ men lam Huế, Nxb TP hồ Chí Minh, 1993, ảnh 22A/B.
5DĩaNội đậy thị đoài. Đường kính mồm 14,50 cm. Kho lưu trữ bảo tàng Mỹ thuật Boston (Mỹ).Introng:Philippe Truong,The Elephant and the Lotus-Vietnamese Ceramics in the Museum of Fine Arts, Boston, 2007,ảnhsố 197.Có một sản phẩm tương tự trực thuộc sưu tập của Bảo tàng lịch sử dân tộc Việt nam giới TP hồ Chí Minh. Đường kính miệng 14,5 cm. Số ký hiệu:BTLS 14. Introng:Gốm sứ việt nam trong Bảo tàngLịch sửViệt NamTPHồ Chí Minh,Nxb Trẻ, 1999, ảnh 144.
6DĩaNội tủ thị đoài. Đường kính mồm 18,50 cm. Kho lưu trữ bảo tàng Châu Á và thái bình Dương, Vasava, bố Lan.
7Phạm Đình Hổ cùng Nguyễn Án,Tang yêu quý ngẫu lục, Hà Nội, 1943, tr. 19-20.
8DĩaNội bao phủ thị bắc. Sưu tập Phạm Hy Tùng, TP hồ Chí Minh. Đăng vào Phạm Hy Tùng. In trong: Phạm Hy Tùng,Cổ vật dụng gốm sứ vn đặt có tác dụng tại Trung Hoa, 2006, ảnh 18. Bao gồm một sản phẩm tương tự trực thuộc sưu tập của Bảo tàng lịch sử Việt phái nam TP hồ nước Chí Minh. Đường kính mồm 14,5 cm. Số ký kết hiệu: BTLS 101. Hiện đồ gia dụng này trước đây thuộc sưu tập vương vãi Hồng Sển, Số ký kết hiệu: 229-VHS. Vương vãi Hồng Sển,Khảo về vật sứ cổ men lam Huế, Nxb TP hồ Chí Minh, 1993, ảnh 23A-B.Trong lòng dĩa này vẽ cảnh sắc hồ nước với thủy tạ với cây liễu. Bên trong thủy tạ có hai người ngồi câu cá. Theo Phạm Hy Tùng, tô điểm này thể hiện cảnh đầu năm Trung thu vày Trịnh Sâm tổ chức hàng năm trên cung Thủy Liên mặt bờ Tây Hồ. (Xem: Phạm Đình Hổ cùng Nguyễn Án,Sđd). Cảnh này xảy ra vào đêm rằm tháng Tám, vậy lý do vẽ mặt trời nhưng không vẽ khía cạnh trăng như dĩaNội tủ thị đông? Theo tôi, hình vẽ này sẽ không phản ánh cảnh đầu năm Trung thu vào cung Thủy Liên đời Trịnh Sâm mà chỉ cần hình minh họa mang đến mấy câu thơ: “Lệ nhật kim ba được cố kỉnh lân.Noãn phong xuy lãng sạ phù trầm…” đề trên lòng dĩa.
9DĩaNội tủ thị trung. Đường kính miệng 16 cm. Sưu tập Loan de Fontbrune,Paris. In trong:Fontbrune,“Les bleus de Hué”,Le Viet phái nam de Royaumes, Cercle d’Art, Paris,p. 40.
10Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác,Thượng kinh ký sự(bản dịch của Thiên Lý Nguyễn Di Luân), 1945, tr. 75.
11Phạm Đình Hổ,Vũ trung tùy bút(bản dịch của Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến), Nxb âm nhạc TP hồ nước Chí Minh,
